Provincie Zuid-Holland

Zuid-Holland is rijk aan molens, landgoederen en forten, maar ook aan archeologie, historische vaarwegen en industrieel erfgoed. De provincie Zuid-Holland wil dit erfgoed niet alleen beschermen, maar ook benutten en laten beleven. Daarom is enkele jaren terug gekozen voor een nieuwe aanpak. Op initiatief van de provincie worden de komende jaren zeven zogenoemde erfgoedlijnen ontwikkeld, in samenwerking met ca. 200 partijen. Het gaat om Goeree-Overflakkee, de trekvaarten, de landgoederenzone, de Atlantikwall, de Romeinse Limes, de Oude Hollandse Waterlinie en de Waterdriehoek Dordrecht/Kinderdijk/Biesbosch. De provincie ZH werkt hierbij samen met erfgoedinstellingen, gemeenten en ondernemers.

Hieronder een artikel over de Limes in Rijnland uit Monumentaal nr. 1, 2015

Romeinse militaire zone Limes wordt bekend en beleefbaar

Het grootste archeologisch monument van Nederland

Janneke van Haver-Plas

Van Katwijk aan Zee tot Millingen aan den Rijn hielden Romeinse soldaten zich gedurende drie eeuwen op om invallen van het ‘barbaarse’ volk ten noorden van de Rijn af te slaan. Deze militaire zone heet de Limes (naar het Latijnse woord voor grens). In Zuid-Holland wordt hard gewerkt deze onzichtbare schatten bekend en beleefbaar te maken, zodat iedereen kan ervaren welke invloed de Romeinen hebben gehad op onze huidige samenleving.

Aan het begin van de jaartelling viel het zuidelijk deel van ons land onder Romeinse heerschappij. Na verwoede pogingen ook het noorden van Nederland en de rest van Noord Europa te onderwerpen, aanvaardden de Romeinen de Oude Rijn als grens van hun rijk. Aan de zuidoever van de rivier ontstond een uitgebreid systeem van forten (castella) en wachttorens.

Onzichtbare grens

De Limes strekte zich langs de Oude Rijn oostwaarts via de Donau uit tot de Zwarte Zee. Ook elders kende het Romeinse Rijk natuurlijke grenzen, zoals de woestijnen van Afrika.

Hoe anders was dat in de provincie Brittannië (het huidige Groot-Brittannië), waar de Romeinen een kilometerslange muur opwierpen om de vijand te weren: de Hadrian Wall. Hordes toeristen wandelen nu jaarlijks langs dit deel van de Limes. De Hadrian Wall en delen van de Romeinse grens elders ter wereld zijn door UNESCO zelfs uitgeroepen tot werelderfgoed.

In Nederland is de Limes echter bijna onzichtbaar. Er zijn geen authentieke Romeinse sporen meer te zien in het landschap langs de Rijn. Toch vormt de Limes het grootste archeologisch monument van ons land. Ondergronds is veel bewaard gebleven van de Romeinse militaire zone (en alles wat daarmee samenhing).

Zichtbaar maken

Op nationaal niveau wordt, onder begeleiding van de Stichting Romeinse Limes Nederland, gewerkt aan groter publieksbereik van de Limes. Daarnaast wordt door de provincies Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland samen met het rijk en gemeenten de nominatie voorbereid van het Nederlandse deel van de Limes tot UNESCO Werelderfgoed. Doordat Zuid-Holland het Limestracé tot erfgoedlijn heeft benoemd kan – aanvullend op de nationale inspanningen - extra geïnvesteerd worden in betere bekendheid, toegankelijkheid en beleefbaarheid van de Romeinse rijksgrens.

De schepen van Zwammerdam

De Oude Rijn was niet alleen de noordelijke rand van het Romeinse rijk, maar vormde ook een belangrijke transportader voor het Romeinse leger. Dat werd onder meer duidelijk na de spectaculaire vondst van zes Romeinse vaartuigen in het dorp Zwammerdam die tussen 1971 en 1974 zijn opgegraven.

Het hout van de schepen is bewaard gebleven dankzij de unieke bodemgesteldheid van de Limeszone in Zuid-Holland. De hoge grondwaterstand in de Rijndelta heeft een gunstige uitwerking gehad op de conservering van organische materialen. De ontdekking van de Zwammerdamschepen was niet alleen een belangrijk moment in de provinciaal Romeinse archeologie; het type, hun omvang en de concentratie van het aantal schepen maken van de vondst een archeologische ontdekking met internationale allure. Vooralsnog liggen de resten van de schepen opgeslagen in een speciaal depot van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) in Lelystad. In het kader van de erfgoedlijn Limes wordt onderzocht of zij in de nabije toekomst binnen de provinciegrenzen kunnen worden geëxposeerd voor het publiek. Ook wordt een bestaande replica in themapark Archeon opgeknapt om de Zwammerdamschepen meer bekendheid te geven. Voor het basis- en voortgezet onderwijs is een educatief programma ontwikkeld onder de titel ‘Varen langs de grens’. Aan de hand hiervan krijgen scholieren inzicht in de technieken die de Romeinen beheersten, vooral met betrekking tot de scheepsbouw.

Nigrum Pullum

Naast de Zwammerdamschepen en Forum Hadriani ligt de focus van Zuid-Holland op de militaire vestingsplaatsen langs de Limes. De kennis van de grensforten en de daarbij gelegen kampdorpen (vici) is aanzienlijk. Vier van de zes castella in de provincie zijn sinds de vorige eeuw nauwkeurig onderzocht en uitvoerig gedocumenteerd.

Tot voor kort was het enige aan het oppervlak zichtbare fort dat in Zwammerdam. Nabij de vindplaats van de eerder genoemde scheepsresten liggen de opgemetselde resten van castellum Nigrum Pullum. Verscholen op een landgoed van een zorginstelling weet bijna niemand van het bestaan van deze Romeinse nalatenschap. Er zijn inmiddels plannen gemaakt voor betere ontsluiting van dit bijzondere erfgoed in de vorm van een openluchttheater en bijbehorende expositie van archeologische vondsten. Het mes snijdt aan twee kanten; het verhaal van de vindplaats trekt niet alleen toekomstige recreanten, maar biedt de zorgcliënten ook inspiratie bij hun dagelijkse werkzaamheden in onder andere de werkplaatsen en het nog te openen grand café.

Matilo

Er is één plek in Zuid-Holland waar de omvang van een Romeins fort al echt te beleven valt: in de polder Roomburg bij Leiden. Archeologen hebben op basis van onderzoek kunnen vaststellen dat dit de locatie is van de Romeinse legerplaats Matilo.

De locatie verwierf internationale bekenheid toen archeologen er in 1996 een Romeins ruitermasker aantroffen. Nabij het fort lag een kampdorp, op de plek waar tegenwoordig een grootschalige vinexlocatie is gesitueerd. De plek van het Romeins castellum fungeert als groenvoorziening voor de wijk. Het park, dat in aanleg gebaseerd is op de contouren van het fort, werd in het najaar van 2013 geopend. Hoge aarden wallen en cortenstaal reconstructies van wachttorens geven de moderne recreant een indruk van de omvang van het Romeinse castellum Matilo.

Het mysterie van de Brittenburg

Aan de monding van de Oude Rijn bouwden de Romeinen het meest westelijke castellum: de Brittenburg. In de zestiende eeuw zijn de resten van dit fort diverse malen op het strand bij Katwijk gezien waar zij na hevige storm droog kwamen te liggen. Sindsdien is het fort nooit meer waargenomen.

Het mysterieuze fort sprak al in de vroege negentiende eeuw tot de verbeelding van verzamelaars. Zo verzamelde baron van Westreenen van Tiellandt (1783-1848) voorwerpen die aan de Brittenburg zijn toegeschreven. Opvallend is dat de baron zich bij zijn verzameldrang liet leiden door de boeken die hij over het onderwerp in bezit had en waarin melding van de specifieke voorwerpen wordt gedaan. Op het ogenblik werkt Museum Meermanno, dat de collectie beheert, aan een reizende tentoonstelling over de Brittenburg en de verzameldrang van de baron.

Bloeiende havenstad

Rond de castella concentreerde zich veel bedrijvigheid. De inheemse bevolking ging handel drijven met de Romeinen. Het leger moest immers bevoorraad en gevoed worden. De Romeinen legden daartoe een uitgebreid wegennet aan en groeven zelfs een binnenlandse vaarverbinding tussen de mondingen van de Maas en de Rijn.

Dit Kanaal van Corbulo liep deels evenwijdig aan de huidige Vliet, tussen Voorburg en Leiden (Matilo). Ter plekke van het huidige Voorburg lag de enige Romeinse stad van West-Nederland: Forum Hadriani. Deze Romeinse stad was al vroeg onderwerp van wetenschappelijke studie. De eerste archeoloog en oprichter van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden voerde er al opgravingen uit in het begin van de negentiende eeuw. Zijn onderzoeksresultaten kunnen inmiddels worden aangevuld met informatie van recenter datum, waardoor het beeld van een bloeiende havenstad is ontstaan die een toplocatie vormt voor de archeologie van Nederland.

Archeologiehuis

In de provincie Zuid-Holland zijn veel archeologische bewijsstukken voor de Limes opgegraven. Direct of indirect vertellen zij het verhaal van de Romeinse aanwezigheid. Die had grote invloed op het dagelijks leven.

De Romeinen introduceerden nieuwe technieken (zoals schrijven en het bouwen in steen) en religie en rituelen vermengden zich (zoals Herculus Magusanus en Nehalennia, beiden inheemse goden met een Romeins uiterlijk). Veel van de in Zuid-Holland opgegraven objecten zijn ondergebracht in het Archeologiehuis Zuid-Holland bij Archeon. Dit huis is eigenlijk de ‘provinciale etalage van bodemvondsten’. Vanaf maart 2015 is er een serie kleine tentoonstellingen over de Limes in Zuid-Holland te zien. Het publiek kan bijvoorbeeld kennismaken met het Romeins verleden en de castella van onder andere Bodegraven en Alphen aan den Rijn.

Een droom voor 2020

Het ontbreekt in Zuid-Holland niet aan visualisaties, kunstwerken en informatieborden die de verhalen van de unieke Limeslocaties ontsluiten.

Maar om die verschillende ‘points of interest’ toeristisch te benutten, moeten deze verhalen versterkt en samengebracht worden. Het wordt van belang geacht voor de beleefbaarheid van de Limes als erfgoedlijn dat de afzonderlijke plekken in samenhang kunnen worden beleefd. Op initiatief van de provinciale overheid zetten ruim honderd deelnemers zich hiervoor in. Het netwerk telt overheden, ondernemers, (erfgoed)instellingen en vrijwilligers. Zij formuleerden een streefbeeld waarin wordt beschreven welke onderdelen voor 2020 verwezenlijkt moeten worden om van de Limes een toeristische attractie te maken. De (Oude) Rijn vormt daarbij het uitgangspunt, want op de oevers van deze natuurlijke grens speelde zich het verhaal van de Romeinen in Zuid-Holland af. In het moderne landschap vormt de rivier nog altijd een zichtbare en verbindende factor.

Meer over de Zuid-Hollandse erfgoedlijn Limes op www.geschiedenisvanzuidholland.nl/limes. Informatie over de nationale Limes activiteiten op www.romeinselimes.nl.

Janneke van Haver-Plas is werkzaam bij het Erfgoedhuis Zuid-Holland.